θεόφιλος

I

(4ος αι. π.Χ.). Ποιητής της Μέσης κωμωδίας. Διασώθηκαν οι τίτλοι οκτώ κωμωδιών του: Ιατρός, Παγκράτεια, Βοιωτία, Νεοπτόλεμος, Επιδαύριος, Προιτίδες, Απόδημος και Φίλαυλος. Ο προτελευταίος και τελευταίος τίτλος αναφέρονται, αντίστοιχα, στα Σχόλια του Διονυσίου του Θράκα και του Αθηναίου, ενώ οι υπόλοιποι στο λεξικό Σούδα. Διασώθηκαν επίσης 12 αποσπάσματα έργων του τα οποία περιλήφθηκαν στα Poetarum comicorum Graecorum Fragmenta (FCG) του Α. Μένεκε. Από αρχαίες επιγραφές συνάγεται ότι o Θ. είχε τιμηθεί με βραβείο στα Μεγάλα Διονύσια του 329 π.Χ. αλλά το όνομά του δεν αναγράφεται στους καταλόγους των νικητών των Ληναίων που καλύπτουν την περίοδο 340-310 π.Χ. Ο Θ. αντλούσε τα θέματά του κυρίως από την καθημερινή ζωή, ενώ οι κωμωδίες του Προιτίδες και Νεοπτόλεμος ήταν παρωδίες παλαιότερων τραγωδιών. Στους Δειπνοφιλοσόφους, ο Αθήναιος αναφέρει τον Μαντίνειο λοχαγό Ατρεστίδα που μπορούσε να φάει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον άνθρωπο και ο οποίος ήταν ένας από τους χαρακτήρες που είχε χρησιμοποιήσει ο Θ. στην κωμωδία του Επιδαύριος.

II

Όνομα αγίων της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας.

1. Θ. ο ερημίτης. Καταγόταν από την περιοχή Οξυρρύγχου της αρχαίας Αιγύπτου. Μαζί με τους Ιωάννη, Ηρακλαίμονα και Ανδρέα έζησε στην έρημο για εξήντα χρόνια. H μνήμη τους τιμάται στις 2 Δεκεμβρίου.

2. Πιθανώς μαρτύρησε στη Ρώμη το 302 επί Διοκλητιανού. Η μνήμη του τιμάται στις 21 Ιουλίου.

3. Μαρτύρησε με διαταγή του Λέοντα του Iσαύρου (717-741) επειδή τον επέπληξε για την περιφρόνησή του προς τις εικόνες και τον αποκάλεσε άθεο. Η μνήμη του τιμάται στις 2 Οκτωβρίου.

4. Καταγόταν από την Τιβεριούπολη, όπου ίδρυσε μοναστήρι και ασκήτεψε σε αυτό. Καταγγέλθηκε όμως ως θερμός υποστηρικτής των εικόνων στον εικονομάχο αυτοκράτορα Λέοντα, ο οποίος τον εξόρισε στη Νίκαια. Αφού τιμωρήθηκε αυστηρά, αφέθηκε ελεύθερος και ξαναγύρισε στο μοναστήρι του όπου λίγο αργότερα πέθανε. Η μνήμη του τιμάται στις 10 Οκτωβρίου.

5. Συγκλητικός και στρατηγός (; – 790). Καταγόταν από την Κωνσταντινούπολη. Επί Κωνσταντίνου ΣΤ’ διετέλεσε συγκλητικός και στρατηγός. To 790, o ηγεμόνας των Αράβων Ααρούν εισέβαλε με ισχυρό στόλο στα παράλια της Κύπρου και απήγαγε πολλούς αιχμαλώτους. Ο Θ. αγωνίστηκε με αποφασιστικότητα κατά των εχθρών, αλλά τελικά αιχμαλωτίστηκε. Οδηγήθηκε τότε στον Ααρούν, o οποίος, αφού θαύμασε την τόλμη και την αρετή του, προσπάθησε να τον εξαγοράσει με δώρα και υποσχέσεις. Ο Θ. απέκρουσε την προσφορά και αντιμετώπισε με περιφρόνηση τις απειλές του ηγεμόνα. Τελικά θανατώθηκε με ξίφος. Η μνήμη του τιμάται στις 30 Ιανουαρίου.

6. Ασκήτεψε περίπου το 1550 στο όρος του Άθω σε κελί του Αγίου Βασιλείου, το οποίο βρίσκεται στην τοποθεσία της σημερινής μονής του Παντοκράτορα. Η μνήμη του τιμάται στις 8 Ιουλίου.

7. Θ. ο νεομάρτυς (Ζάκυνθος 1617 – 1635). Όταν ήταν δεκαοκτώ χρονών προσελήφθη ως ναύτης σε ένα πλοίο, αλλά μόλις έφτασε στη Χίο κατηγορήθηκε από κάποιον Τούρκο, συνελήφθη και βασανίστηκε. Επειδή αρνήθηκε vα αλλαξοπιστήσει ρίχτηκε στην πυρά και κάηκε ζωντανός. Αργότερα χριστιανοί αγόρασαν από τους Τούρκους τα λείψανα των οστών του, τα οποία και κατέθεσαν στους ναούς Αγίου Γεωργίου, Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και Αγίου Μηνά στη Χίο. H μνήμη του τιμάται στις 24 Ιουλίου.

III

Όνομα πατριαρχών Αλεξανδρείας.

1. Θ. Α’ (τέλη 4ου – αρχές 5ου αι.). Πατριάρχης Αλεξανδρείας (385-412). Διαδέχτηκε τον Τιμόθεο στην πατριαρχία. Υπήρξε ένας από τους φανατικότερους αντιπάλους του Ιωάννη του Χρυσόστομου. Αρχικά, αντιμετώπισε ευνοϊκά τις απόψεις των Ωριγενιστών αλλά, αργότερα, στράφηκε εναντίον τους και το 399 συγκάλεσε στην Αλεξάνδρεια τοπική σύνοδο η οποία καταδίκασε τον Ωριγένη ενώ ο ίδιος, στο πασχάλιο γράμμα του το 401, επιτέθηκε με δριμύτητα στους οπαδούς του. Προσωπικότητα βίαιη, υπέρμετρα φιλόδοξη και καιροσκοπική, o Θ. καταδίωξε τους ασκητές Αμμώνιο, Διόσκορο, Ευθύμιο και Ευσέβιο, γνωστούς και με το όνομα μακροί αδελφοί, οι οποίοι κατέφυγαν από τη Νιτρία της Αιγύπτου στην Κωνσταντινούπολη και κατήγγειλαν τη συμπεριφορά του στον οικουμενικό πατριάρχη Ιωάννη τον Χρυσόστομο. Το γράμμα που απηύθυνε ο τελευταίος προς τον Θ. και με το οποίο συνηγορούσε υπέρ των τεσσάρων ασκητών αποτέλεσε το έναυσμα για τη ρήξη μεταξύ των δύο ιεραρχών, με αποτέλεσμα να κληθεί ο πατριάρχης Αλεξανδρείας στην Κωνσταντινούπολη για απολογία. Εκεί, όμως, o Θ. εκμεταλλεύτηκε το κλίμα που επικρατούσε στην αυτοκρατορική αυλή εναντίον του οικουμενικού πατριάρχη και ανέπτυξε δραστηριότητα η οποία είχε ως αποτέλεσμα τη σύγκληση, το 403, της συνόδου της Δρυός, κοντά στη Χαλκηδόνα, που καταδίκασε τον Χρυσόστομο ως ένοχο ασέβειας, ανηθικότητας και προδοσίας. Ο αυτοκράτορας Αρκάδιος χρησιμοποίησε την απόφαση της συνόδου ως πρόσχημα για να εξορίσει τον Χρυσόστομο αλλά οι έντονες λαϊκές εκδηλώσεις υπέρ του τελευταίου τον ανάγκασαν να ανακαλέσει την απόφασή του.

Μπροστά στη δυσάρεστη εξέλιξη των πραγμάτων ο Θ. έφυγε για την Αλεξάνδρεια απ’ όπου συνέχισε την πολεμική κατά του αντιπάλου του. Η εχθρότητα του Θ. προς τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο εξακολούθησε να εκδηλώνεται αμείωτη σε όλη τη διάρκεια της δεύτερης εξορίας του τελευταίου, από το 404, μέχρι και τον θάνατό του, το 407.

2. Θ. B’ (11ος αι.). Πατριάρχης Αλεξανδρείας (1010-20). Η περίοδος της πατριαρχίας του συμπίπτει με φοβερούς διωγμούς των χριστιανών της Αιγύπτου, οπότε αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την έδρα του και να καταφύγει στην Κωνσταντινούπολη.

3. Θ. ο Παγκώστας (1764; – 1833). Πατριάρχης Αλεξανδρείας (1805-25). Πριν αναλάβει την πατριαρχία διετέλεσε μητροπολίτης Λιβύης από το 1798. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία το 1820, όταν βρισκόταν στην Πάτμο, και από τότε δεν γύρισε στην έδρα του, γιατί προτίμησε να παραμείνει στα Δωδεκάνησα, βοηθώντας με κάθε τρόπο τον Αγώνα. Το 1825, με διαταγή του σουλτάνου παύτηκε από τη θέση του και περιορίστηκε στην Πάτμο, όπου πέθανε στις 24 Ιανουαρίου 1833. Στο Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας σώζεται έργο του με τον τίτλο Φαρέτρα πνευματική (κώδικας 138).

IV

(9ος αι.). Βυζαντινός αυτοκράτορας (829-842). Καταγόταν από το Αμόριο της Φρυγίας και είχε ενδιαφέρουσα και ιδιόρρυθμη προσωπικότητα χωρίς όμως ξεχωριστές ικανότητες. Σκληρότατος πολλές φορές στις τιμωρίες, ήταν γενικά δίκαιος και σε διάφορες περιπτώσεις προστάτευε τους ανίσχυρους από αυθαιρεσίες και αδικίες των ισχυρών· συχνά παρακολουθούσε τις δίκες στο δικαστήριο και ορισμένες φορές δίκαζε ο ίδιος. Η ιδιορρυθμία του εκδηλώθηκε και στην ιδιωτική του ζωή, στην εκλογή της γυναίκας του, όταν απέκλεισε από σύζυγο τη μορφωμένη και έξυπνη Εικασία (Κασιανή) λόγω της ευστοχίας και της ετοιμότητάς της.

To κύριο πρόβλημα της βασιλείας του ήταν το αραβικό και την πολεμική του δράση κάλυψαν οι αγώνες εναντίον των Αράβων σε όλα τα μέτωπα (Ανατολή, Σικελία, Μεσόγειο). Η δράση του στην Ανατολή, το σπουδαιότερο πεδίο επιχειρήσεων, διαδραματίστηκε σε δύο φάσεις. Στην πρώτη (έως το 833) παρότι οι Βυζαντινοί είχαν διάφορες επιτυχίες –την κυριότερη στην Κιλικία (831), για την oποία ο Θ. τέλεσε και θρίαμβο στην Κωνσταντινούπολη– η υπεροχή των Αράβων ανάγκασε τον αυτοκράτορα να τους προτείνει ειρήνη, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Στη δεύτερη, που άρχισε κυρίως το 837 –γιατί στο μεταξύ οι Άραβες με αρχηγό πλέον τον Μοτασέμ αντιμετώπιζαν εσωτερική επανάσταση, ενώ ο Θ. πολεμούσε στη Σικελία με τους Άραβες της Τύνιδας που προσπαθούν να καταλάβουν το νησί– ο αγώνας έγινε πιο εξοντωτικός και διεξάγονταν με μεγαλύτερο φανατισμό. Ο Θ. κατέλαβε με ισχυρό στρατό τη Σωζόπετρα (837), πατρίδα του Μοτασέμ, την έκαψε και αιχμαλώτισε τον πληθυσμό της. Στη συνέχεια προέλασε στη Μελιτηνή και τα Αρσαμόσατα, που επίσης κατέστρεψε. Ο Μοτασέμ, ύστερα από την κατάπνιξη της επανάστασης, εκδικήθηκε το Βυζάντιο και ιδιαίτερα τον Θ.· αφού κατέλαβε και κατέστρεψε την Άγκυρα, κατέλαβε, ύστερα από ηρωική άμυνα της φρουράς, τη σπουδαιότερη πόλη του θέματος των Ανατολικών, Αμόριο (638), πατρίδα του Θ., την κατέστρεψε με τη σειρά του και σκότωσε ή αιχμαλώτισε τον πληθυσμό. H κατάληψη και καταστροφή του ηρωικού Αμορίου που έπληξε βαθύτατα τον Θ., προκάλεσε τεράστια εντύπωση που είχε απήχηση και στη δημοτική ποίηση όχι μόνο την ελληνική, αλλά και των Αράβων και των Περσών. Ο Θ. είχε να αντιμετωπίσει και τους Άραβες της Κρήτης (νίκησε τον στόλο τους κοντά στην Έφεσο το 841) και της Αφρικής, που συνέχιζαν την κατάληψη της Σικελίας. Τους τελευταίους αυτούς, που το 839 πέρασαν στη νότια Ιταλία και κατέλαβαν τον Τάραντα, δεν μπόρεσε να τους αναχαιτίσει, παρά τη βοήθεια της Βενετίας.

Ο Θ. ήταν ο τελευταίος εικονομάχος αυτοκράτορας της δεύτερης εικονομαχικής περιόδου. Μετά το τέλος της βασιλείας του δεν υπήρχε πια εικονομαχικό πρόβλημα. Παρότι έλαβε πολύ σκληρά μέτρα εναντίον ορισμένων εικονολατρών μοναχών, οι διωγμοί των εικονολατρών δεν γενικεύτηκαν και υπήρξαν περιοχές της αυτοκρατορίας (Ελλάδα, Μικρά Ασία) που η λατρεία των εικόνων συνεχίστηκε σε όλη τη διάρκεια της δεύτερης περιόδου της εικονομαχίας. Η ίδια η αυτοκράτειρα ήταν εικονόφιλη –γεγονός που δεν αγνοούσε ο Θ.– και ανέτρεφε τα παιδιά της σύμφωνα με τις εικονόφιλες πεποιθήσεις της.

Ο Θ. ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για τα γράμματα και τις τέχνες και υποστήριξε τις πνευματικές προσωπικότητες της εποχής του. Θαύμαζε την αραβική τέχνη, και στις νέες πτέρυγες που έκτισε στα ανάκτορά του, φαίνεται έντονα η αραβική επίδραση.

V

(2ος αι.). Έκτος επίσκοπος Αντιοχείας (169-180) κατά τον Ευσέβιο. Γεννήθηκε στη Μεσοποταμία, κατά το πρώτο μισό του 2ου αι. από γονείς εθνικούς. Αργότερα, ασπάστηκε τον χριστιανισμό και διαδέχτηκε στον επισκοπικό θρόνο της Αντιόχειας τον επίσκοπο Έρωτα.

Άτομο με εξαιρετική μόρφωση, o Θ. έγραψε αρκετά θρησκευτικά συγγράμματα για την υπεράσπιση του χριστιανισμού και την καταπολέμηση των ιδεών των αιρετικών και των εθνικών. Το κυριότερο έργο του είναι το Περί πίστεως το οποίο επιγράφεται Προς Αυτόλυκον και αποτελείται από 3 βιβλία. To έργο αυτό πραγματεύεται θέματα που αφορούν τη φύση του Θεού, τη μέλλουσα ζωή, τις θρησκευτικές ιδέες των εθνικών, και τα χριστιανικά ήθη. Άλλα έργα του είναι: Σύγγραμμα προς την αίρεσιν του Ερμογένους, Λόγος κατά Μαρκίωνος, Κατηχητικά βιβλία και Εις το Ευαγγέλιον και τας Παροιμίας του Σολομώντος υπομνήματα. Από τα τελευταία αυτά, τα τρία πρώτα χάθηκαν ενώ μία λατινική μετάφραση του 4ου αι. θεωρείται από τους ερευνητές ως νόθο έργο που γράφτηκε κατά τον 5ο ή 6ο αι. στη Ν. Γαλλία.

Σημαντικότερο από τα έργα του, ωστόσο, θεωρείται το απολογητικό Προς Αυτόλυκον το οποίο εκδόθηκε από τον Γ. Ότο στο Corpus apologetarum christianorum (1847-72). Ο Θ. ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο «Τριάς» και, γενικά, η προσφορά του στη χριστιανική φιλολογία υπήρξε αξιόλογη. Ωστόσο, ο απολογητικός και πολεμικός χαρακτήρας των συγγραμμάτων του εκφράζουν μια στενότητα πνεύματος σε ό,τι αφορά την αξιολόγηση της ελληνικής φιλοσοφίας, της οποίας υποτιμούσε την πραγματική αξία.

Η χρονολογία του θανάτου του Θ. δεν είναι γνωστή, φαίνεται όμως ότι ζούσε ακόμα κατά τα πρώτα, χρόνια της βασιλείας του Αυρήλιου Κόμμοδου (180-192).

VI

Όνομα ιστορικών προσώπων της βυζαντινής εποχής και της τουρκοκρατίας.

1. Θ. ο Μετανοητής (6ος αι.). Οικονόμος της Εκκλησίας των Αδάνων της Κιλικίας. Στερήθηκε το αξίωμά του, επειδή αρνήθηκε –παρότι είχε εκλεγεί– να χειροτονηθεί επίσκοπος της ίδιας πόλης. Για τη ζωή και τη δράση του Θ. υπάρχουν πολλές παραδόσεις, οι οποίες συγκεντρώθηκαν από τον βιογράφο του Ευτυχιανό.

2. Νομοδιδάσκαλος (6ος αι.). Ήταν φημισμένος καθηγητής της νομικής σχολής της Κωνσταντινούπολης. Έζησε την εποχή του Ιουστινιανού και ήταν μέλος των νομοθετικών επιτροπών για τη σύνταξη του πρώτου Κώδικος (528-529), των Πανδεκτών (530-533) και των Εισηγήσεων (533). Αντίθετα δεν έλαβε μέρος στην επιτροπή για τη δεύτερη έκδοση του Κώδικος. Στον Θ. αποδίδεται μία παράφραση στα ελληνικά του λατινικού κειμένου των Εισηγήσεων.

3. Αστρονόμος (8ος αι.). Καταγόταν από την Έδεσσα της Μεσοποταμίας και υπηρέτησε στην αυλή του χαλίφη Αλ-Μάχντι, με τον οποίο συνδεόταν φιλικά. Ήταν φανατικός ελληνιστής με μεγάλη ελληνοπρεπή μόρφωση. Μετέφρασε στη συριακή γλώσσα τους Σοφιστικούς έλεγχους, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Έγραψε επίσης και ένα ιστορικό σύγγραμμα από το οποίο διασώθηκαν αποσπάσματα που αναφέρονται στην περίοδο από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου έως το 663.

4. Θ. ο Ερωτικός (11oς αι.). Βυζαντινός στρατηγός. Επιχείρησε να επιβάλλει στη Σερβία, της οποίας ήταν στρατηγός-διοικητής, το καθιερωμένο από τους βυζαντινούς σύστημα είσπραξης των φόρων, με συνέπεια να προκαλέσει την εξέγερση των κατοίκων της. Ο Θ. κατόρθωσε να συλλάβει τους πρωταίτιους της εξέγερσης και να τους στείλει δέσμιους στην Κωνσταντινούπολη αλλά τελικά αναγκάστηκε κάτω από την πίεση του Σέρβου ηγεμόνα Στέφανου, να εγκαταλείψει το προπύργιο της επανάστασης, τη Ζέτα και να επιστρέψει άπρακτος στην Κωνσταντινούπολη. Αργότερα, ως διοικητής της Κύπρου, στασίασε εναντίον του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ’, με αποτέλεσμα να συλληφθεί από τον στρατηγό Κωνσταντίνο Χαγέ, που είχε σταλεί εναντίον του και να οδηγηθεί αιχμάλωτος στην Κωνσταντινούπολη, όπου τιμωρήθηκε με διαπόμπευση στον ιππόδρομο.

5. Λόγιος και κληρικός (Ιωάννινα 1717 – Κουλακιά, Μακεδονία 1795). Υπήρξε επίσκοπος Καμπανίας (1749-95) και συγγραφέας νομοκανονικών έργων. Σπούδασε στα Ιωάννινα κοντά στους φημισμένους δασκάλους του καιρού του, Μπαλάνο Βασιλόπουλο και Ευγένιο Βούλγαρι. Το 1749 χειροτονήθηκε επίσκοπος Καμπανίας, με έδρα το χωριό Κουλακιά (μεταξύ των εκβολών του Αξιού και του Αλιάκμονα), όπου έζησε αθόρυβα έως τον θάνατό του, αφοσιωμένος στη μελέτη και στη διοίκηση του φτωχού του ποιμνίου. Εκτός από το θεολογικό του έργο Ταμείον Ορθοδοξίας (Βενετία, 1780), σπουδαίο για την ιστορία του ελληνικού δικαίου είναι το Νομικό του (Θεσσαλονίκη, 1960), στο οποίο o Θ. κωδικοποίησε το εκκλησιαστικό και πολιτικό δίκαιο της εποχής του (οικογενεικό, εμπορικό, ενοχικό, εμπράγματο, ναυτικό και γεωργικό). Αξιόλογα επίσης είναι τα ανέκδοτα έργα του: Σημειώματα (περί) διαφόρων ιστορικών, εκκλησιαστικών και πολιτικών ζητημάτων και κυρίως το πεντάτομο έργο του Κοινάριον, στο οποίο ο Θ. μιμούμενος τη Μυριόβιβλο του Φώτιου, είχε αποθησαυρίσει αποσπάσματα και περιλήψεις εκατοντάδων βιβλίων που διάβασε κατά τα τελευταία 32 χρόνια της ζωής του. Αναδείχτηκε έτσι ο Θ. ένα πνεύμα ανήσυχο και άγρυπνο, που από την απόμερη επαρχία του παρακολουθούσε και σχολίαζε τα γεγονότα και τις ιδέες της εποχής του. Ήταν και οπαδός των αρχών του Διαφωτισμού: «Θέλεις να εμποδίσεις τα αμαρτήματα;.. Φώτισον την ελευθερίαν με τας επιστήμας... Αι επιστήμαι ευκολύνουσι τας συγκρίσεις των πραγμάτων, πολλαπλασιάζουσι τους τρόπους του θεωρείν αυτά και μετριάζουσι τα φρονήματα των ανθρώπων... Όταν των επιστήμων το φως λάμψει δαψιλώς εις όλον το έθνος, επιστομίζεται η συκοφαντική αμάθεια, τρέμει έμπροσθεν αυτών η άδικος εξουσία..».

VII

(Πάτρα 1780 – Αθήνα 1873). Αρχιεπίσκοπος Αθηνών (1862-73). Ήταν προστατευόμενος του Παλαιών Πατρών Γερμανού και αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην πατριαρχική ακαδημία της Κωνσταντινούπολης, γύρισε στην Ελλάδα το 1819 και πήρε μέρος στην Επανάσταση. Μετά τον θάνατο του Γερμανού (1826), διετέλεσε τοποτηρητής της Εκκλησίας Πατρών και το 1852 έγινε αρχιεπίσκοπος Αιτωλοακαρνανίας, θέση που κράτησε για μία δεκαετία, έως το 1862 δηλαδή, οπότε μετατέθηκε στη μητρόπολη των Αθηνών και ανέλαβε την προεδρία της Ιεράς Συνόδου. Ο Θ. ως αρχηγός της Εκκλησίας της Ελλάδος φρόντισε για την καταστολή των διενέξεων που είχαν αναπτυχθεί στους κόλπους της και επιδόθηκε στο έργο της προστασίας και της ενίσχυσης των αναξιοπαθούντων πιστών. Κατά τη διάρκεια της αρχιερατείας του έγινε η ανακομιδή του λειψάνου του Οικουμενικού Πατριάρχη Γρηγορίου E’ και η μεταφορά του στην Αθήνα.

VIII

(Αθανάσιος Καναβός, Κοσμάς Κυνουρίας, Αρκαδία 1921 –). Μητροπολίτης Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως (1970-). Μετά την αποφοίτησή του από την Εκκλησιαστική Σχολή Κυρίνθου (1955) σπούδασε στη θεολογική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Υπηρέτησε ως ιεροκήρυκας και πρωτοσύγκελος στη Μητρόπολη Μονεμβασιάς και Σπάρτης (1960-70). Το 1970 εξελέγη μητροπολίτης Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως, όπου έχει επιτελέσει αξιόλογο πνευματικό, κοινωνικό και φιλανθρωπικό έργο. Συγκεκριμένα, έχει οργανώσει υπηρεσίες αγωγής νεολαίας, συμπαράστασης οικογένειας, ασθενών και αντιαιρετικής δράσης, μέριμνας πολυτέκνων κλπ. Έχει εκπροσωπήσει την Ελλαδική Εκκλησία στα Πατριαρχεία Αλεξάνδρειας και Ρουμανίας, είναι επίτιμος πρόεδρος της ιεραποστολικής αδελφότητας Ο Πρωτόκλητος Πάτρας, των ΚΑΠΗ Μεγαλόπολης κ.ά. Έχει γράψει αρκετές επιστημονικές μελέτες και δεκάδες βιβλία, που αναφέρονται, κυρίως, σε βιογραφίες αγίων και διαφόρων προσωπικοτήτων (σε αφηγηματική μορφή). Το 1973 έγινε παρουσίαση των 10 πρώτων ποιμαντικών έργων του στην Ακαδημία Αθηνών.

IX

(Μυτιλήνη 1860; - 1934). Καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου Χατζημιχαήλ. Ήταν αυτοδίδακτος και θεωρείται ο κυριότερος και γνωστότερος εκπρόσωπος της ελληνικής λαϊκής ζωγραφικής. Καταγόταν από οικογένεια φτωχή που τον προόριζε για σοβατζή· η καλλιτεχνική του ιδιοσυγκρασία όμως τον έστρεψε από πολύ νωρίς προς τη ζωγραφική, στην οποία αφιέρωσε ολόκληρη τη ζωή του. Ένα μέρος της νεότητάς του το έζησε στη Σμύρνη, όπου παράλληλα με τη ζωγραφική άσκησε και το επάγγελμα του θυρωρού στο ελληνικό προξενείο. Στις αρχές του 20ού αι. βρέθηκε στο Πήλιο· εκεί έζησε περίπου τριάντα χρόνια σε συνεχή περιπλάνηση από χωριό σε χωριό, ζωγραφίζοντας όπου και ό,τι του ζητούσαν με μόνη αμοιβή το καθημερινό φαγητό του.

Πέθανε άσημος, παρεξηγημένος και φτωχός, όπως έζησε. Όπως συχνά συμβαίνει στον χώρο της τέχνης, η αναγνώριση του Θ. ήρθε μετά θάνατον. Σήμερα ο καλλιτέχνης είναι διεθνώς αναγνωρισμένος. Στη Μυτιλήνη ιδρύθηκε ιδιαίτερο Μουσείο, δωρεά του τεχνοκριτικού Στρατή Ελευθεριάδη (Theriade).

H τέχνη του Θ. αντιπροσωπεύεται από ένα καταπληκτικό σε ποσότητα ζωγραφικό έργο, κυρίως τοιχογραφικό, διασκορπισμένο σε σπίτια και μαγαζιά του Πηλίου και της Μυτιλήνης. Τα θέματά του, κατά προτίμηση ιστορικά και αισθηματικά, εκφράζουν τα δύο βασικά στοιχεία της ψυχογραφίας του, που είναι ένας συγκινητικός πατριωτικός ενθουσιασμός και μία τρυφερή ροπή προς τον ρομαντισμό. Η ιστορία της ελληνικής φυλής, από την αρχαιότητα έως το 1821, του προμηθεύει τους πιο αγαπητούς του ήρωες, τον Μέγα Αλέξανδρο, τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, τον Κολοκοτρώνη, τον Καραϊσκάκη, τον Μπότσαρη κ.ά. Από την αισθηματική μυθιστοριογραφία, τις χαλκογραφίες και τις κάθε είδους καρτ-ποστάλ αντλεί τις φιγούρες της αισθηματικής του εικονογραφίας, την Αρετούσα και τον Ερωτόκριτο, τον Ρωμαίο και την Ιουλιέτα, καθώς και όλες τις ρεμβώδεις γυναικείες μορφές της ζωγραφικής του. Στις δύο βασικές αυτές πηγές έμπνευσης του Θ., πρέπει να προστεθεί και μία τρίτη, που είναι το φυσικό περιβάλλον. Το ελληνικό τοπίο και οι ειδυλλιακές σκηνές με βοσκούς και υπαίθρια πανηγύρια, είναι από τις χαρακτηριστικότερες απόψεις της ζωγραφικής του. Η τέχνη του Θ. έχει όλα τα χαρακτηριστικά της γνήσιας λαϊκής τέχνης, ζωηρά χρώματα, γνησιότητα, αυθορμητισμό και ειλικρίνεια, στοιχεία που αντισταθμίζουν τις διασκεδαστικές ιστορικές ανακρίβειες και την τεχνική αδεξιότητα που απαντούν στις ζωγραφιές του.

"Ο Μέγας Αλέξανδρος", έργο του αυτοδίδακτου ζωγράφου Θεόφιλου.

«Ερωτόκριτος και Αρετούσα», έργο του Θεόφιλου· η αισθηματική μυθιστοριογραφία και η ελληνική ιστορία είναι οι δύο βασικές πηγές έμπνευσης του λαϊκού ζωγράφου.

Η τέχνη του Θεόφιλου έχει όλα τα χαρακτηριστικά της γνήσιας λαϊκής τέχνης -ζωηρά χρώματα, αυθορμητισμό και ειλικρίνεια- όπως διαφαίνεται στον εικονιζόμενο πίνακα με τίτλο "Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος και ο Ιωάννης Γκούρας καταστρέφουν τον τουρκικό στρατό το 1822".

Ο λαϊκός αυτοδίδακτος ζωγράφος Θεόφιλος (φωτ. από την έκδ. «100+1 χρόνια Ελλάδα»).

«Ο γενναίος στρατηγός Θεοδωράκης Γρίβας», ένας χαρακτηριστικός πίνακας του λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου (Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης).

* * *

θεόφιλος, -ον (AM)

θεοφιλής.

[ΕΤΥΜΟΛ. < θεο-* + -φιλος (< φίλος), πρβλ. ετεό-φιλος, υδρό-φιλος].